Tôm tít

Tôm tít (tôm tích, tôm thuyền, tôm bọ ngựa, bề bề hay tôm búa) là tên dùng để chỉ nhóm giáp xác biển thuộc bộ Stomatopoda. Tôm tít có tên tiếng Anh là mantis shrimp (tôm bọ ngựa), do chúng có hình dạng giống cả hai, với cặp càng giống bọ ngựa và thân giống với tôm. Người Assyria cổ gọi tôm tít là châu chấu biển. Tại Úc, chúng có tên là “kẻ giết tôm” (prawn killers), “shako”, hay “châu chấu biển” (sea locusts), và ngư dân Âu Mỹ đặt cho chúng cái tên “kẻ xé ngón cái” (thumb splitters) do chúng có thể kẹp rách da ngón tay nếu không thận trọng khi gỡ chúng khỏi lưới, có trường hợp, tôm tít có thể làm vỡ kính bể nuôi cá cảnh với một cú đánh mạnh bằng đôi càng.

Tôm tít phân bố rộng từ các vùng biển ôn đới tới nhiệt đới trên toàn cầu. Tôm tít thường sống trong hang hay các khe đá ở các rạn san hô, hoặc ở đáy biển tới độ sâu 1.500 m nước. Bộ Stomatopoda (tôm chân miệng) bao gồm khoảng trên 400 loài và tất cả chúng đều nằm trong phân bộ Giáp đơn (Unipeltata). Trong đó, Gần 250 loài phân bổ ở vùng Ấn Độ – Tây Thái Bình Dương và hơn phân nửa số này có mặt ở các vùng nước Úc. Các loài mới cũng thường được phát hiện ở khu vực này, ngay cả ở ngoài khơi New South Wales. Bộ này có nhiều họ, trong đó Squillidae là họ có nhiều loài được dùng làm thực phẩm tại Việt Nam.

Các loài tôm tít được phân thành 2 nhóm chính với tiêu chuẩn phân loại dựa theo kiểu càng của chúng. Cấu tạo của đôi càng khác nhau có liên quan đến tập tính săn mồi và loại thức ăn của chúng. Tôm tít là một sát thủ săn mồi đáng sợ, chúng tấn công con mồi với vận tốc lên đến 23 m/giây. Cú đánh mạnh và nhanh bằng đôi càng làm cho con mồi tê liệt hay giết chết chúng.

– Tôm giáo (spearer) với càng có phần phụ rất nhọn và nhiều ngạnh, nhìn giống như càng của bọ ngựa, dùng để đâm và xé mồi. Thức ăn chủ yếu của những loài này là cá nhỏ, giáp xác, giun biển và thân mềm khác.

– Tôm búa (smasher) với càng có dạng chùy và phần đầu nhọn của càng có cấu trúc thô sơ hơn (nhưng vẫn khá sắc nhọn và thường xuyên được dùng để đánh nhau với các con tôm khác). Cấu trúc càng phản ánh lối săn mồi của chúng: dùng chiếc chùy to và cứng để nện con mồi và đập vỡ thức ăn. Phần phía trong của đầu càng có thể có một bên lưỡi sắc nhọn và dùng để cắt đứt con mồi khi nó bơi. Nhóm này thường ăn các động vật có vỏ cứng như ốc và cua.

Tôm tít đóng một vai trò quan trọng trong hệ sinh thái biển, là một mắc xích quan trọng trong chuỗi thức ăn, chúng góp phần làm đa dạng quần thể sinh vật biển. Ngoài ra, tập tính đào hang của tôm tít góp phần làm thay đổi và ô xy hóa các chất thải lắng dưới đáy biển. Tôm tít cũng rất nhạy cảm với các chất gây ô nhiễm môi trường và là một sinh vật chỉ thị (biomarker) về mức độ ô nhiễm ở các rạn san hô, cũng như khu vực biển mà chúng sinh sống.

Tôm tít rất thông minh. Chúng có tuổi thọ rất cao và thể hiện nhiều hành vi phức tạp, ví dụ như như các cuộc đánh nhau theo “nghi thức” để giành bạn tình hay phân định thứ cấp. Một số loài còn có khả năng sử dụng các chất phát quang trên cơ thể để ra hiệu cho đồng loại hay với các loài khác. Chúng có thể học tốt, nhớ lâu và có thể nhận diện những cá thể xung quanh mà chúng thường tiếp xúc. Phương pháp nhận diện dựa trên các dấu hiệu hình ảnh cũng như bởi mùi. Nhiều loài đã phát triển các hành vi tổ chức “xã hội” phức tạp nhằm bảo vệ lãnh thổ của chúng trước các kẻ thù.

Trong suốt cuộc đời, tôm tít có thể có đến 20-30 mùa sinh sản. Tùy theo loài mà trứng có thể được chôn dưới đất hay được con cái mang dưới bụng cho đến khi trứng nở. Và cũng tùy theo loài mà con đực và con cái có thể chỉ gặp nhau một lần để giao phối, hoặc chúng có thể sống với nhau trong một thời gian dài. Tôm tít được coi là loài rất “chung thủy”, chúng sống theo chế độ “một vợ, một chồng” có thể lên tới 20 năm. Con đực và con cái cùng sống trong cùng một hang và hỗ trợ nhau trong việc chăm sóc trứng. Trong giống Pullosquilla và một số loài thuộc giống Nannosquilla, con cái sẽ đẻ hai ổ trứng, một ổ cho đực và ổ còn lại do con cái chăm sóc. Một số loài khác, con cái lo việc chăm trứng còn con đực thì kiếm thức ăn cho cả “gia đình”. Hành vi tổ chức đời sống của tôm tít rất giống với các loài động vật bậc cao trên cạn.

Tôm tít là loài động vật duy nhất có thể nhìn thấy màu quang phổ và được xem là có cặp mắt phức tạp nhất của thế giới động vật. Chúng có thể nhìn thấy ánh sáng cực tím, ánh sáng thường và ánh sáng hồng ngoại và các loại tia khác của ánh nắng mặt trời. Hình dạng mắt cho phép chúng nhìn thấy sự vật với ba phần khác nhau của mắt cùng lúc. Mắt của tôm tít là mắt kép, mỗi mắt kép cấu thành từ khoảng 1 vạn mắt con được ghép vào nhau trong đó đáng chú ý là 6 hàng mắt con ở khu vực “đường giữa” (midband). 4 hàng mắt mang 16 loại thụ thể ánh sáng khác nhau với 12 loại thụ thể nhằm nhận diện màu sắc và 4 loại đảm nhận nhiệm vụ của bộ lọc màu. Tôm tít có khả năng phân tích theo chuỗi và phân tích song song các kích thích về thị giác.